Deset godina sistema biomedicinskog
naučnog informiranja (SBMNI) u Bosni i Hercegovini
Milenko Krsmanović
Biblioteka Interne klinike, Institut
za nefrologiju, Sarajevo
Ana Gerc
Biblioteka Interne klinike, Institut
za nefrologiju, Sarajevo
Publikovano u:
Bibliotekarstvo (Sarajevo), sv. 42 (1997), str. 63-67
Sažetak
Opisan je desetogodišnji (1981-1991) rad na
razvoju bibliotečko-informacijske djelatnosti u Bosni i Hercegovini, u okviru Sistema
biomedicinsko naučnog informiranja (SBMNI). Uz kratki historijat SBMNI-a, opisani su i
rezultati postignuti u ovom periodu (izgradnja sljedećih baza podataka - Biomedicina
Iugoslavica, Katalog medicinske periodike, Online uzajamni katalog, Jugoslovenska
biomedicinska periodika; online pristup inostranim informacijskim sistemima; efikasnija
međubibliotečka pozajmica i komuniciranje putem elektronske pošte). Petnaest
biomedicinskih biblioteka Bosne i Hercegovine je bilo uključeno u SBMNI. Ulogu
republičkog koordinatora privremeno je obavljala Biblioteka Interne klinike. Međutim,
uprkos značajnom progresu, stanje naučnog informiranja u području biomedicine nije bilo
zadovoljavajuće, prvenstveno zbog insuficijentne bibliotečko-informacijske
infrastrukture, kao i zbog nedostatka finansijske podrške republičkom koordinatoru. Na
kraju prve dekade rada sistema, intenzivnije uključivanje svih medicinskih biblioteka u
SBMNI predstavljalo je suštinsku pretpostavku za adekvatno naučno informiranje u
području biomedicine u BiH. Međutim, sve aktivnosti na daljem razvoju grubo su prekinute
1992. godine početkom rata.
Summary
A ten-year period (1981-1991) of development of
library and information services in Bosnia and Herzegovina, within System of biomedical
scientific information (SBMNI) is reviewed. A short history of the System, and its major
achievements are described (data bases Biomedicina Iugoslavica, Katalog medicinske
periodike, Online uzajamni katalog, Jugoslovenska biomedicinska periodika; online access
to biomedical data bases mounted on world information systems; more efficacious and
effective interlibrary loan and communication using electronic mail). Fifteen biomedical
libraries from Bosnia and Herzegovina were participating in the System; their activities
were co-ordinated by Library of Internal Medicine in Sarajevo. However, in spite of the
significant progress, biomedical scientific information was not satisfactory, in the first
place owing to the insufficient infrastructure of library and information services, and
lack of financial support for the co-ordinating library. At the end of the first decade,
more intensive participation of all biomedical libraries within SBMNI was a crucial
condition for adequate scientific information in Bosnia and Herzegovina. However, further
development was brutally interrupted in 1992, when the war started.
Deset godina sistema biomedicinskog naučnog informiranja
(SBMNI) u Bosni i Hercegovini
Od godine 1980. intenzivno je razvijan SBMNI - Sistem
biomedicinskih naučnih informacija. Projekat izgradnje sistema bazirao sa na principima
savremenog bibliotekarstva i informacijskih nauka, kao i na postojećim svjetskim
iskustvima, i bio je pozitivno ocijenjen od strane domaćih i stranih stručnjaka. Sistem
je u svom desetogodišnjem postojanju dao značajne rezultate, koje ćemo ukratko opisati
sa, posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu
Već je i prije 1980. godine bilo pokušaja da se u SFR
Jugoslaviji primijene dostignuća savremene informacijske tehnologije u području
biomedicine (1, 2, 3, 4, 5). Međutim, uprkos visokom kvalitetu i dobrim rezultatima ovih
projekata, generalna ocjena stanja naučne biomedicinske informatike u bivšoj Jugoslaviji
nosila je negativan predznak, prvenstveno zbog toga što su svi ovi pokušaji bili
ograničeni na pojedine regije ili, još češće, na pojedine institucije. Godine 1980,
prilikom održavanja Svjetskog kongresa medicinskog bibliotekarstva i informatike u
Beogradu, prihvaćena je ideja da se pristupi izgradnji Sistema biomedicinskih naučnih
informacija (SBMNI) u sklopu Sistema naučnih i tehničkih informacija (SNTI) (6).
Spremnost na saradnju i zajedničko zalaganje više centara rezultirali su zajedničkim
akcijama i prvim uspješnim ostvarenjima, uprkos nedostatku adekvatne materijalne
podrške.
Na osnovu specifičnosti medicinske nauke i prakse bile su
definisane tri grupe ciljeva SBMNI-a:
a. obezbjeđivanje savremenog i brzog dotoka informacija i
naučne literature iz svjetskih izvora, kao i njihovo racionalno korištenje;
b. organiziranje informiranja o naučnim dostignućima
medicinske nauke i prakse u zemlji; i,
c. kroz više oblike naučnog informisanja, obezbijediti
savremenu informacijsku strukturu za odlučivanje u biomedicinskoj nauci i praksi.
Realizacija svakog od ovih širih ciljeva implicirala je i
više operativnih ciljeva, neophodnih da bi sistem postao funkcionalan, efikasan i
efektivan. SBMNI je bio zasnovan, kako je to rečeno, na principima savremene
informacijske nauke, ali i na principima koji su proizilazili iz specifičnosti
karakteristika društveno-političkog uređenja SFR Jugoslavije. Kao podsistem SNTI-a
(Sistema naučnih i tehničkih informacija Jugolsavije), SBMNI se oslanjao na
infrastrukturu koja je bila zajednička za SNTI, čiji je generalni izvođač bio Institut
informacijskih znanosti Univerziteta u Mariboru (IZUM). Istovremeno, budući da je
najveći dio korisnika biomedicinske naučne informacije bio udružen u okviru
samoupravnih zajednica zdravstva, SBMNI je bio planiran i kao podsistem zdravstvenog
inforacijskog sistema.
Godine 1990, po rukovodstvom Instituta za biomedicinsku
informatiku iz Ljubljane, izrađen je Izvedbeni projekat SBMNI-a (7). Za njegovo
formiranje i djelovanje nisu bile potrebne nikakve nove organizacije, već je trebalo da
se u njegov rad uključe postojeće institucije. Sistem je bio planiran kao
decentralizovan i kooperativan, ali jedinstven za cijelu zemlju. Od svih faza
informacijske djelatnosti, jedino je pohranjivanje podataka u neke baze bilo
centralizovano. Sve ostale djelatnosti obavljale su se koordiniranim radom
bibliotečko-informacijskih službi. Po jedna ustanova iz svake republike, odnosno
pokrajine bivše Jugoslavije koordinirala je rad unutar svoje regije. Koordinaciju izmedju
republika i pokrajina provodili su Savjet i Stručni odbor. Operativne poslove
koordinacije obavljao je Jugoslovenski specijalizirani informacijski centar za
biomedicinu, a to je prema zaključku Inicijativnog odbora, bio Insitut za biomedicinsku
informatiku Medicinskog fakulteta u Ljubljani. Stručni odbor se svake godine redovno
sastajao, uz stalno usavršavanje komuniciranja. U desetogodišnjem periodu svog
postojanja, SBMNI je organizirao nekoliko značajnih savjetovanja, jedan izuzetno
uspješan kongres i nekoliko seminara.
Svaka republika i pokrajina bivše Jugoslavije trebala je
da finansira rad specijaliziranog centra na zajedničkim zadacima na osnovu samoupravnih
sporazuma republičkih i pokrajinskih samoupravnih zajednica za zdravstvo i nauku. Isto
tako je svaka republika, odnosno pokrajina trebala da finansira i rad
institucije-koordinatora za svoju regiju. Uprkos brojnim teškoćama, SBMNI je na početku
1991. godine imao već značajne rezultate i veliki broj korisnika biomedicinske naučne
informacije koristio je osnovna dostignuća ovog sistema.
Međutim, uprkos svim postignutim rezultatima, može se
reći da su ciljevi koje je SBMNI postavio bili samo djelimično ostvareni. Kako je
sistem, što smo već istakli, bio decentralizovan i kooperativan, njegovo je
funkcioniranje u mnogome zavisilo od bibliotečko-informacijske infrastrukture u
pojedinima sredinama. Predpostavljalo se, a u praksi se to i pokazalo, da će Sistem biti
naročito značajan u sredinama u kojima je bibliotečko-informacijska infrastruktura bila
slabije razvijena jer su iskustva UNISIST-a (UNESCO-vog programa za razvoj naučne
informacije) pokazala da se upravo u ravnopravnoj saradnji više i manje razvijenih
sredina najlakše prenose i primjenjuju metode savremenog naučnog rada, nove tehnologije
i sl. (8, 9).
Od samog početka razvoja SBMNI-a, djelovali su regionalni
podsistemi koji su postizali veoma vrijedne rezultate zahvaljujući dobroj organizaciji
bibliotečko-informacijske službe u dotičnim regijama. Sa druge strane, imali smo
podsisteme koji su postizali skrome rezultate zbog insuficijentne bibliotečke
infrastrukture. Međutim, upravo je u ovim sredinama, sistem u svom desetogodišnjem
djelovanju doprinio poboljšanju informacijske situacije.
U Bosni i Hercegovini, u okviru biomedicinskih
institucija, postojale su brojne, manje, međusobno nepovezane, kadrovski insuficijentne,
neopremljene, i shodno tome nedovoljno efektivne biblioteke. Nije postojao nijedan jači
centar koji bi mogao koordinirati rad ovih atomiziranih službi. Centar koji je trebalo da
vrši ulogu republičkog institucionalnog koordinatora u SBMNI-u, Centralna biblioteka
Medicinskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, djelovala je u krajnje nepovoljnim
uvjetima: bez odgovarajućih prostorija, opreme i kadrova. Uloga koordinatora je zbog toga
privremeno povjerena Biblioteci Interne klinike u Sarajevu. Ova je biblioteka, za razliku
od drugih medicinskih biblioteka, a zahvaljujući podršci Instituta za nefrologiju u
čijem je sastavu djelovala, zadovoljavala minimum uslova za ovu funkciju.
Biblioteka Interne klinike je, u ostvarivanju postavljanih
zadataka privremenog republičkog koordinatora u SBMNI-u, nailazila na brojne teškoće,
od kojih je najveća bila potpuno odsustvo finansijske podrške. Dok je BiH, preko SIZ-ova
za zdravstvo i nauku praticipirala u finansiranju jugoslovenskog koordinatora, dotle je
sav rad na poslovima republičke koordinacije bio volonterski.
Međutim, uprkos gore navedenim problemima, podsistem za
Bosnu i Hercegovinu ipak je funkcionirao do 1992. godine. U okviru sistema, aktivno se
participiralo u izgradnji sljedećih baza podataka, koje ćemo ukratko opisati u daljem
tekstu.
Katalog biomedicinske periodike
Od 1984. godine, u SBMNI-u se sistematski izgrađivala
baza podataka o stranim časopisima u biomedicinskim bibliotekama bivše Jugoslavije. Baza
je sadržavala podatke o oko 3500 naslova periodičnih publikacija koji su bile locirani u
oko 100 biblioteka. Baza je bila ažurirana svake godine podacima o realizaciji nabavke za
prethodnu godinu i o pretplati za tekuću godinu. U ovu su bazu bili unošeni podaci o
seriskim publikacijama iz 15 biblioteka iz Bosne i Hercegovine. Savremeno opremljene
biblioteke mogle su online pretraživati bazu. Medjutim, svake godine je bila publicirana
i štampana verzija kumulativnog kataloga, pa su tako podaci o lokaciji periodičnih
publikacija bili dostupni svim bibliotekama, bez obzira na njihovu opremljenost. Katalog
biomedicinske periodike je postao nezamjenjivo pomagalo u međubibliotečkoj pozajmici.
Biomedicina Iugoslavica (BI)
Baza Biomedicina Iugoslavica je bila jugoslovenska
nacionalna bibliografska baza podataka za biomedicinu. BI je sadržavala bibliografske
podatke o radovima autora iz republika i pokrajina bivše Jugoslavije bez obzira na to
gdje su i kako su objavljeni (kao prilozi u periodičnim publikacijama, knjigama ili
zbornicima sa naučnih skupova, ili kao samostalne publikacije - knjige, disertacije ili
magistarski radovi). Poznata je činjenica da je biomedicinska literatura sa područja
bivše Jugoslavije bila samo djelimično indeksirana (uprkos postojanju nekoliko veoma
korisnih bibliografija, kao što su bile Bibliografija medicinske periodike Jugoslavije,
Biomedicina Slovenica, i sl.). Biomedicina Iugoslavica se izgrađivala kao kompjuterska
baza, i na taj način omogućavala, ono što konvencionalne bibliografije nisu mogle,
efikasno pretraživanje po odgovarajućim parametrima i dobijanje relevantnih informacija
u najkraćem vremenu. U procesu indeksiranja upotrebljavana su pravila, principi i
tezaurus MESH sistema MEDLARS američke Nacionalne biblioteke za medicinu (NLM). Taj
sistem je u području biomedicine najstariji, najkvalitetniji, i prihvaćen je u svijetu
kao međunarodni standard. I Biomedicina Iugoslavica se, poput Kataloga biomedicinske
periodike, do 1991. godine izdavala i u štampanoj verziji. Štampana verzija se
odlikovala ažurnošću izlazeći četiri puta godišnje. Od 1986. godine do 1991. u bazu
je bilo unešeno oko 30.000 bibliografskih jedinica, sa godišnjim porastom od oko 9000
jedinica.
Uzajamna bibliografsko-kataloška baza podataka
Kao treća baza u okviru SBMNI-a, bio je planiran katalog
monografija. U međuvremenu se u Računskom centru Univerziteta u Mariboru razvio sistem
uzajamne katalogizacije. Ovaj je koncept prihvaćen kao zajednička osnova bibliotečko
informacijskog sistema u bivšoj Jugoslaviji, a Računski centar Univerziteta u Mariboru
je transformiran u Institut informacijskih znanosti (IZUM) i izabran za generalnog
izvođača Sistema naučnih i tehničkih informacija Jugoslavije (SNTI). Godine 1991, IZUM
je promovirao kooperativni online bibliografski sistem COBISS, koji je prihvaćen od
strane mnogobrojnih biomedicinskih biblioteka. Te godine je Biblioteka Interne klinike
počela sa aktivnom participacijom u projektu uzajamne katalogizacije.
Jugoslovenska biomedicinska periodika
Ova baza podataka bila je planirana 1989. godine. Kao
osnov za ovu bazu bili su uzeti relevantni podaci iz baze ISDS koji su bili upoređeni sa
stvarnim stanjem biomedicinske periodike na području bivše Jugoslavije u toj godini, na
osnovu čega su izvršene izmjene i dopune. Baza je bila kompletirana 1991. godine. Baza
je te godine bili instalirana na centralnom računaru u Ljubljani, i kao sve ostale, bila
lako dostupna.
Dostupnost svjetskim bibliografskim i faktografskim
bazama iz područja biomedicine
Jedan od zadataka forumuliranih na početku izgradnje
SBMNI-a bio je omogućiti dostupnost svjetskim biomedicinskim bazama podataka. SBMNI je,
kao podsistem SNTI-a, je ostvario solidne okvirne uslove da se svim kategorijama korisnika
biomedicinske naučne informacije omogući adekvatan dotok informacija. To je postignuto
na taj način što su ostvareni uslovi za online pristup svjetskim bazama podataka u
brojnim inostranim informacijskim sistemima. Korišćenje ovih mogućnosti bilo je u
direktnoj zavisnosti od finansijskih i tehnoloških mogućnosti pojedinih biblioteka,
odnosno informacijskih centara. Uprkos nedostatku finansijske podrške, Biblioteka Interne
klinike je u 1991. godini imala tehničke mogućnosti da se uključi u sistem preko
Narodne i univerzitetske biblioteke BiH, odnosno preko IZUM-a, kao hosta SNTI-A. Veliki
broj medicinskih biblioteka iz BiH, koje tada nisu mogle da obezbijede online pristup,
koristile su usluge Referalnog centra Narodne i univerzitetske biblioteke BiH ili
Informacijskog centra preduzeća Energoinvest. U to vrijeme, kao značajan izvor
bibliografskih informacija počele su se koristiti i baze na kompakt diskovima.
Pristup sistemu stavlajo je na raspolaganje i korišćenje
drugih usluga, kao što su napr. elektronska pošta i pristup elektronskim konferencijama.
Elektronska pošta je već u 1991. godini značajno doprinijela poboljšanju međusobnog
komuniciranja u okviru SNTI-a i SBMNI-a. Međubibliotečka pozajmica, kao jedna od
značajnih funkcija u okviru sistema, postala je, zahvaljujući, prvenstveno već
pomenutim bazama-katalozima, a zatim i elektronskoj pošti višestruko efikasnija. Godine
1991. su za potrebe međubibliotečke pozajmice u okviru SNTI-a bile otvorene i posebna
korisničke šifre.
Elektronske konferencije, namijenjene širokom krugu
korisnika koje udružuju slični interesi, bile su takodje dostupne preko Sistema.
Biblioteka Interne klinike je u toku 1991. bila u mogućnosti da preko više elektronskih
konferencija, kako iz područja biomedicine tako i iz područja bibliotekarstva, prati
šta se dešava i šta pobuđuje interesovanje u ta dva područja. U okviru SBMNI-a, je
bila pripremana elektronska konferencija koja je, pod nazivom SBMNI, trebalo da sadrži
dokumenta, odnosno informacije od značaja za sistem. U planu su bile i ostale
konferencije, kao napr. konferencija o kongresima, ostalim naučnim i stručnim skupovima
iz oblasti biomedicine na području bivše Jugoslavije.
Već su promjene koje su se desile u toku 1991. godine na
tlu bivše Jugoslavije značajno uticale na SBMNI. Tako su postali bespredmetni do tada
sklopljeni sporazumi na osnovu kojih se odvijala međurepublička saradnja. Novonastala
situacija i promjene koje su iz nje poizašle zahtijevale su da se uloga republičkog
koordinatora postavi na adekvatnije osnove, kako u finansijskom tako i tehničkom pogledu.
S druge strane su postojali izražen stručni interes i potrebe svih sudionika u sistemu
za dalju saradnju u novim okvirima jer je nastavak izgradnje SBMNI-a predstavljao
suštinsku pretpostavku za odgovarajuče naučno informisanje u području biomedicine. Ovo
tim prije pošto je, uprkos svim pomenutim uspjesima, stanje informacijskih djelatnosti u
biomedicini bilo još uvijek daleko od zadovoljavajućeg. Pripreme za nastavak razvoja
Sistema u Bosni i Hercegovini u novim uslovima počele su, ali, nažalost nisu dovršene.
Tokom godina koje slijede, sa neslućenim razvojem
događaja - ratom u Sloveniji, Hrvatskoj i agresijom, posebno dugom i razornom, na Bosnu i
Hercegovinu - potpuno su paralizirane svake aktivnosti na daljem razvoju SBMNI-a u BiH.
Dimenzije uništavanja bibliotečke građe i ostalih informacijskih resursa, i analiza
sadašnjeg stanja ne mogu biti predmet ovog rada, napisanog krajem 1991, a sada (1998)
samo terminolški osavremenjenog. U državama nastalim na teritoriji bivše Jugoslavije,
aktivnosti na razvoju informacijskih sistema su nastavljene manje više samostalno. U
Sloveniji je IZUM dalje razvijao sistem uzajamne katalogizacije COBIS, koji se u toj
instituciji počeo graditi 1987, i koji je bio prihvaćen kao zajednička osnova
bibliotečkog informacijskog sistema. U sadašnjem trenutku, COBIS je zaokružen
kooperativni online bibliografski sistem sa servisima, u okviru koga smatramo da bi
trebalo da se nastavi aktivnost na izgradnji informacijskog sistema u Bosni i Hercegovini.
Literatura
1. ADAMIČ Š. Deset let znanstveno informacijske
dejavnosti v naših medicini. Zdrav Vestn 1981;50:757-9
2. ADAMIČ Š, GREGORIČ V, JAKOPIN P, KLEMENČIČ E.
Računarska obdelava biomedicinskih znanstvenostrokovnih informacij v Sloveniji. U: 2.
Jugoslovensko savjetovanje o primjeni kompjutera u bibliotekama. Zagreb, 1977:181-2
3. KIAUTA D. Jugoslovenski INDOK centar za onkologiju
CANCERNET SABIR-YU. U: 5. Kongres kancerologa Jugoslavije. Ljubljana, 1979:453-63
4. WESLEY-TANASKOVIĆ I, LUKIĆ J. Organizacija medicinske
naučne informatike u Jugoslaviji : stanje-problemi-predlozi. Beograd : Savezni zavod za
zdravstvenu zaštitu, 1966.
5. GERC A, ISIJANOV D. Yugoslavia. U: Picken FM, Kahn AMC,
eds. Medical librarianship in the eighties and beyond. London : Mansell Publishing Ltd.
1986:218-27
6. ADAMIČ Š. Akcija za vspostavitev sistema
biomedicinskih znanstvenih informacij v SFRJ. Raziskovalec 1981;11:209-10
7. STRUČNI ODBOR SBMNI. Program rada i razvoja Sistema
biomedicinskog naučnog informiranja (SBMNI) : izvedbeni projekt spacijaliziranog sistema
NTIJ ; nacrt. Ljubljana : Inštitut za biomedicinsko informatiko, 1990:53 str.
8. UNISIST : Studijski izvještaj o provodivosti svjetskog
sistema naučnih informacija. Zagreb : Referalni centar Sveučilišta, 1977.
9. UNISIST II : Generalni informacioni program
Međunarodne konferencije o znanstvenim i tehnološkim informacijama za razvoj. Paris,
1979 : Zagreb : Referalni centar, 1980.
