Selma (Alpay) Aslan
AB'nde kütüphaneler konusunda yapilan çalismalar 1980'lere uzaniyor. Avrupa Parlamentosunda kütüphaneler lehine ilk stratejik açiklama 1984'de yapilmisti. Öneriyi yapan kisinin adiyla anilan "Schwencke karari" , bir "Avrupa Kütüphanesi" kurulmasini tavsiye etmisti. Ancak Komisyon bunun yerine ulusal ve bölgesel aglar yoluyla isbirligi yapilmasini özendirmeyi ve ulusal politikalarin gelismesine katkida bulunmayi hedeflemistir. 1990'da 3. Çerçeve Programinin bir parçasina dönüsen Kütüphaneler Programi sunlari hedefliyordu:
• AB'nin her yerinde çagdas kütüphane hizmetlerinin mevcut ve erisilebilir hale getirilmesi ve cografik farkliliklarin ortadan kaldirilmasi,
• Bilgi ve iletisim teknolojileri (BIT) nin kütüphanelere maliyet etkin biçimde daha hizli olarak girmesi,
• Kütüphaneler arasinda kaynak paylasimi için standartlarin belirlenmesi ve
• Kütüphane ulusal politikalarinin uyumlandirilmasi ve yakinsamasi (Aslan, 2000 1).
ABD'de, 1992'de, Baskanlik Seçimi kampanyasi sirasinda Baskan Yardimciligina aday olan Al Gore'un ortaya attigi bilgi otoyolu gelistirme fikrinin benimsenmesi ve Clinton hükümetinin belli basli programlarindan biri olmasi, Avrupa'da, Jacques Delors'u harekete geçirdi. Delors, böyle bir gelismenin Avrupa ekonomisinin rekabet gücü açisindan yaratabilecegi tehditi farkederek Komisyon Baskani olarak yayinladigi son kararname ile benzer bir Avrupa yüksek kapasiteli iletisim sebekesi konusunda görüslerini ortaya koydu. O günden bu yana, Avrupa'nin enformasyondan ekonomik ve giderek artan oranda sosyal bir kaynak olarak yararlanma kapasitesini artirmak için çalismalar sürdürülmektedir. (Moore, 2000).
4. Çerçeve Programi bu politikalari yansitmaktadir. Telematik Uygulamalari Programi altinda yer alan Kütüphaneler Programi, 3. Çerçeve Programini pekistirmenin yaninda, AB'de ekonomik, toplumsal ve kültürel yasami desteklemek üzere bir modern kütüphaneler altyapisi kurma perspektifi de tasiyordu. Bu kez üç hareket çizgisi belirlenmisti:
• Ag temelli kütüphane içi sistemler: özel sektör baglantili ve etkin hizmetler için etkin araçlara odaklidir.
• Kütüphanelerarasi isbirligi ve aglasma
• Ag üzerindeki bilgilere kütüphanelerden erisim: Kütüphanenin bilgiye erisimde araci rolüne odakli, enformasyon altyapisi ile ilgili diger ortaklarla güçbirligi yapilmasina yöneliktir.
1990-98 yillari arasinda, yani 3. ve 4. Çerçeve Programlar döneminde, 53 milyon ECU harcanarak ,
• Maliyeti paylasilan 82 Arastima ve Teknolojik Gelistirme (R&TD) projesi baslatilmis,
• 100 etkinlik (action) finanse edilmis,
• 23 teknik arastirma yürütülmüstür.
Avrupa'da 90,000'ni askin kütüphane oldugu düsünülürse dogal olarak bunlarin çok azinin projelere katilabildigi ortaya çikiyor. Katilim ve basari düzeyi, ulusal altyapi ve her bir ülkedeki durumla yakindan ilgilidir. Bütün bu projeler Avrupa'nin kuzeyi ile güneyini birbirine yaklastirmis ve ortaklarin % 67'si projeleri bittikten sonra da isbirligini sürdürmüslerdir. 1000'nin üstünde analiz, belge, yazilim spesifikasyonu, rapor gibi çoguna herkesin ulasabilecegi sonuçlar ortaya çikmistir (Aslan, 2000 1).
90'li yillarda teknolojik alt yapi üzerinde yogunlasan çalismalar artik daha kapsamli ve boyutlu bir nitelik kazanmistir. Enformasyon Toplumu Forumu'nun olusturdugu enformasyon toplumu vizyonu çok yönlü olup, enformasyon ve iletisim teknolojilerinin yarattigi firsatlarin herkes tarafindan kullanilacagi ve kontrol edilecegi bir ögrenen toplum yaratma hedefi güdüyor.
Ekonomik boyutun yaninda, politikalar artik; toplumsal, politik ve kültürel konulari da kapsayacak biçimde genisletilmistir. Buna dayali olarak Avrupa enformasyon toplumunun gelisiminde üç düzeyde politikalar söz konusudur: (1) Endüstriyel düzeyde, hem giderek önem kazanan küresel pazarda rekabet edebilen, hem de Avrupa'da dogan talebi karsilayan etkin enformasyon endüstrilerinin yaratilmasi; (2) Kurumsal düzeyde, kamu ve özel sektör kurumlarinda, üretkenligi artirmak, etkinligi ve rekabet gücü düzeyini yükseltmek için enformasyonu kaynak olarak kullanmaya elverisli bir kültür olusturulmasi; (3) Son olarak, toplumsal düzeyde, halkin, yurttas, tüketici ve demokratik sürecin katilimcilari olarak, enformasyonu yapici bir biçimde kullanabilmeleri için enformasyon-yogun bir toplumsal sistem gelistirilmesi (Moore, 2000).
Bu yaklasimi yansitan . 5. Çerçeve Programinda anahtar sözcükler “Bütünlesme”, “yayilma” ve “yakinsama” dir. Avrupa'nin, kültürel çesitliligini yitirmeden bütünlük içinde bilgi toplumu olusumunu hizla gerçeklestirmesi, küresel ekonomide rekabet gücünü artirmasi ve böylece daha güçlü bir birlige dönüsmesi ana hedeftir. 2002 yilina dek üzerinde durulan üç ana konu:
• Daha ucuz, hizli ve güvenli bir Internet ortami,
• E-ticaret de dahil olmak üzere yogun Internet kullaniminin tesviki,
• Insana ve becerilere yatirim yapmaktir (Aslan, 2000 2).
Güçlü bir toplumun güçlü bireylerle var olabilecegi noktasindan hareketle toplumun disina itilmis, ya da firsatlardan çesitli nedenlerle yararlanamamis kesimlerin kazanilmasi, bilgi varsili ile yoksulu arasindaki boslugun doldurulmasi ve yasam boyu ögrenme özenle üzerinde durulan konulardir. Tüm bu kesimleri içine alan katilimci bilgi toplumu, is dünyasini hem daha çok alici, hem de daha çok gerekli becerilere sahip is gücü yaratarak canlandiracaktir. Bilgi toplumu sosyal adaletle ekonomik dinamizmin elele gidecegi bir ortamdir (Liikanen, 2000). Bu anlayisi yansitan
5. Çerçeve Programinda bes ana alan belirlenmistir:
• Yasam kalitesi ve canli kaynaklarin yönetimi (Life)
• Kullaniciya dost bilgi toplumu teknolojileri (IST veya UFIS)
• Rekabetçi ve sürdürebilir büyüme (Growth)
• Enerji, çevre ve sürdürebilir kalkinma (EESD)
• Nükleer enerji (FP5-Euratom).
1999'da yapilan bir degerlendirmede, "Avrupa kültür endüstrisi ve kurumlarinin gelecegi, BIT'in yol açtigi yapisal degisime hizli ve etkin biçimde ayak uydurabilmelerine ve kaliteli, farkliliklari yansitan sayisal içerik ve hizmetler sunabilme kapasitelerine baglidir." deniyordu (Merola, 1999). Kütüphaneler açisindan tüm bunlar somutta artik melezlesmis olan dermeleri giderek sayisallastirmak, yasamboyu ögrenime ve uzaktan egitime katkida bulunmak, elektronik kaynaklar kullanmanin yaninda hizmet sunumunda da bilisim ve iletisim teknolojilerinin kullanimini giderek maksimize etmek anlamini tasiyor. 5. Çerçeve Programi'nda kütüphanecileri agirlikli olarak ilgilendiren IST ‘in altindaki DIGICULT'a geçmeden once, yukarida saydigim bes ana alanin çogunda enformasyonla ilgili proje gelistirme olanaginin, yaratici bir yaklasimla bakildiginda var oldugunu belirtmek isterim. Örnegin, “Gelecegin kentleri ve kültür mirasi”, yurttaslarin kentsel ortaminin uyumlu biçimde gelistirilmesini hedefleyen bir hareket çizgisi olup bilgi aglarinin kullanilmasi ve sayisal kent kavramini da içermektedir. Kütüphanesiz bir kent herhalde düsünülemez (Sudbury, 1999).
Bu bes ana alan disinda iki programa daha dikkatinizi çekmekte yarar görüyorum:
• Egitim
• Avrupa kültür mirasina erisim
• Küçük ve orta ölçekli isletmeler, yani (KOBI)'ler için uygulamalar ve hizmetler
• Kentsel ve bölgesel bilgi aglari
AB'ye üye olmayan Akdeniz ülkelerinden katilimci kuruluslarin da maddi destek alabilecegi projeler, çesitli ag altyapilari üzerinden bilgi teknolojisinin kullanimini yayginlastiracak, KOBI'lerin rekabet gücünü artiracak ve halka sunulan hizmetleri etkinlestirecek nitelikte olmak durumundadir. ( http://telecom2000.finsiel.it/tentelecom/en/call2000.html )
5. Çerçeve Programin bes ana alanindan biri olan Bilgi Toplumu Genel Direktörlügü'nün yürüttügü Bilgi Toplumu Teknolojileri Programinin alt basliklari ise sunlardir:
• Yurttaslar için sistemler ve hizmetler (KA1)
• Yeni çalisma yöntemleri ve elektronik ticaret (KA2)
• Çoklu Ortam Içerik ve Araçlari (KA3)
• Temel teknolojiler ve altyapi (KA4).
Yüksek maliyetli teknolojik gelismelerin toplum yararina isleyeceginden emin olmak gerekir. Bu nedenle bilgi toplumuna dönüsümün sosyo-ekonomik boyutu AB için önem tasimakta olup bu alanda da arastirma projeleri yürütülmektedir. Gelistirilen modeller ve ürünler; is çevrelerinin, yurttaslarin ve politika gelistirenlerin ilerideki beklentilerine uygun olmalidir. Bu nedenle Bilgi Toplumu Genel Direktörlügü teknoloji yani agir basan arastirma programlari yaninda, daha pazara yönelik, ya da sosyo-ekonomik sorunlarla ilgili çalismalar da yapmaktadir. Bunlardan 1998 ve 1999 yillarinda baslatilan ve 2002'ye dek sürecek olan Internet Action Plan daha güvenli bir Internet ortami, PROMISE ise bilgi toplumunun sosyo-ekonomik yararlari konularini kapsamaktadir. 5. Çerçeve Programinda ise CPA (Cross-programme Actions) diye adlandirilan bir hareket çizgisi belirlenmistir. Bunun altinda örnegin Bilgi Toplumu Teknolojileri Programi sonuçlarinin yayilmasi ile ilgili bir alt çalisma alani vardir.
Sayisal kütüphane projeleri ise “Çoklu ortam içerik ve araçlari” altinda yer almaktadir. “Sayisal (Kültürel) miras ve kültürel içerik, “Çoklu ortam içerik ve araçlari”nin bes ana alanindan birini olusturmaktadir. Kisaca DIGICULT diye anilan etkinlik alaninda yapilan çalismalar; kütüphane, müze ve arsivlerin; ekonomik, bilimsel ve teknolojik gelismeyi de kapsayan biçimde ortaya çikmaya baslayan kültür ekonomisine katkilarini yayginlastirmayi hedeflemektedir. Burada “Kültürel ve bilimsel içerige erisimde yeni modellerin denenmesi”, "Kültürel mirasin sayisal ortamda korunmasi" ve “Bilgiye erisim, filtreleme, analiz ve yönetiminde denemeler ve en iyi uygulamalar” gibi alt çalisma alanlari vardir. (http://www.cordis.lu/ist/ka3/digicult/en/)
IST programinin destekleyici çalismalarinda ise standardizasyon, birlikte islerlik (interoperability) gibi konular ele alinmaktadir.
IST Programinca finanse edilen sayisal kütüphane projelerini, Sayisal Kütüphaneler Mükemmeliyet Agi (DELOS, Network of Excellence on Digital Libraries) web sitesinde izlemek mümkündür. DELOS sayisal kütüphaneler konusunda Avrupa'da arastirma yapanlara açik forumlar halinde örgütlenmis bir ag olup, konulu atölyeler, konferanslar, yaz okullari, arastirma degisim programlari, egitim programlari düzenlemek gibi alanlarda etkinlik göstermektedir. DELOS web sitesinde su anda sekiz proje listelenmis bulunmaktadir. Buraya kadar aktardigim bilgileri somutlamak için bu projelere kisaca deginmekte yarar görüyorum ( http://www.ercim.org/delos/ ):
.
Avrupa uzay arastirmalarinin halk için anlasilir simulasyona dayali bir sunumu.
• BRAVA – Video Analiz yoluyla Yayin Arsivlerinin Restorasyonu (Broadcast Restoration of Archives through Video Analysis)
Restorasyon islemlerinin etkenliginin artirilmasi, restore edilmis materyali çoklu çözünür “multi-resolution” sayisal video yayin standartlari düzeyine ulastirarak yayilmalarini saglamak …
• COVAX – XML'de Çagdas Kültür Görsel Arsivi (Contemporary Culture Virtual Archive in XML)
Arsiv, kütüphane ve müzelerde bulunan belgelerin SGML/XML uygulamalarina dayali olarak homojen bir biçimde kodlanmis tanimlarina Internet üzerinden ulasabilmek için teknik çözümlerin analizini ve belirlenmelerini amaçlayan bir çalismadir. SGML/XML; standardizasyon, birlikte islerlik (interoperability) ve birlikte baglanirlik (interconnectivity) saglanmasini olanakli kilacak ve böylece, belgelere Internet üzerinden ulasilabilecektir. Bu, çesitli türden belgelerin örnekleri kullanilarak gelistirilecek bir prototipe dayali fizibilite projesidir.
• ECHO – Çevrim-içi Avrupa Belgeseli (European Chronicles On-line)
Dört ülkeden 1900 – 1960 dönemine ait yasamin çesitli yönlerini yansitan belgesellerin web üzerinden erisilebilir hale getirilmesi ve ECHO sayisal kütüphane hizmetlerinin yürütülmesi… Proje, yari-otomatik metadata çikarimi ve edinimi, Ingilizce olmayan dillerin indekslenmek üzere taninmasi, tarama ve erisim, çok dilde erisim yetenegi, otomatik film özeti çikarma, gizlilik, faturalama sistemleri gibi teknikleri kullanacak ve gelistirecektir.
Avrupa'daki okullar için web'de egitim materyalleri gelistirme projesi.
Internet'te bulunan Avrupa kaynakli kültürel ve bilimsel dermelere, konu bazinda daha iyi erisim saglanmasina yönelik bir pilot projedir. Mevcut geçit inisiyatifleri ile ortak çalisma içinde jenerik simsar mimari ve veri modeline dayali olarak dagitik dermelerin bütünlesik taramasini hedeflemektedir. Servisin alani ve kapsami proje ortaklari ile birlikte belirlenecek, denemeler yapilarak teknik çözümler, metadatanin paylasimi ve standtartlar gibi konularda anlasma saglanmaya çalisilacaktir.
Avrupa'da IST programi kapsaminda ya da ulusal girisimler çerçevesinde yürütülen projelerde çalisan metadata sema tasarimcilari için bir egitim platformu olup yeni standartlar ve metadatanin uygun biçimde kullanimi konusunda kilavuzluk yapmayi hedeflemektedir.
Nedense bu sitede adi geçmeyen diger bir proje ise MACS (Multilingual Access to Subject) dir. MACS, Avrupa'dan kataloglara ve kütüphane veritabanlarina çok dilde erisimi hedefleyen proje bir çeviri hizmeti degil, indeksler arasinda denklik kurma hedefi güdüyor. Bu projeye dört kütüphane katilmistir. http://www.bnf.fr ve http://www.infolab.kub.nl adreslerinde daha ayrintili bilgi bulunabilir. ( e-Culture; a newsletter on cultural content and digital heritage, 2, 1, Jan – Feb 2001, ftp://ftp.cordis.lu/pub/ist/docs/digicult/newsletter_7_01.pdf )
Türkiye'de su anda yürütülen uyum çalismalari kapsaminda dogrudan kütüphanelerle ilgili herhangi bir husus yoktur. MEDA ve EUMEDIS programlari çerçevesinde saglik, medya gibi belli konularda projeler yürütülmektedir. AB projelerinin bir envanterini yapan ESIS ( http://www.ispo.cec.be/esis )' te “Türkiye” taramasi 24 sonuç vermektedir. Üç proje kabul edilmemistir. Kabul edilenlerden yalnizca biri IST projesi idi. MATHMIND adi verilen bu proje, son matematiksel tekniklerin endüstride kullanilmasi ve böylece Avrupali sanayicilerin rekabet gücüne katki saglamayi amaçliyor. Yunanistan, Türkiye, Finlandiya, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk'tan 10 üniversitenin Enformatik, Bilgisayar ve Matematik Bölümlerinin yürüttügü 513,870 ECU'ye malolacak ve 2.5 yil sürecek.
ESIS taramasinda karsilastigim diger bir Türkiye'den proje ise Evreka Arama Motoru idi. Bir Web sitesinde dil tanima becerisine sahip olarak çalisan motor, belge analizi, izlenmesi ve indekslenmesinde Türkçe web belgelerini, Türkçe dil tanimi ile analiz etmektedir. AB projeleri kapsaminda ölçümler ve uygulamalar da yer almaktadir. Bu nedenle, bu motorun bir web sitesinde uygulamasi da sanirim bir proje konusu olabilir.
Anadolu Üniversitesi ve Kültür Koleji gibi kuruluslarin egitim alaninda projeler gerçeklestirdikleri görülüyor.
Diger bir kaynakta gözüme çarpan, yürütenlerini saptayamadigim ilginç bir projeyi de aktarmak isterim. 3D MURALE projesi 3D çoklu ortam araçlari gelistirip kullanarak Türkiye'de bulunan antik kentlerden Sagalaossos' (Aglasun, Isparta)' u sanal ortamda yeniden kurmayi amaçliyor. Çoklu ortam teknolojileri, arkeolojik kalinti, anit ve yerleskelerinin kayda alinmasi, kataloglanmasi, korunmasi, restorasyonu konusunda yeni yöntemler ortaya koyacak. ftp://ftp.cordis.lu/pub/ist/docs/digicult/newsletter_7_01.pdf )
Avrupa, kültür mirasina sahip çikarak, çesitliligini koruyarak ve insanlarini egiterek yeni ekonomi düzeninde saglam bir yer edinmeye çalisiyor. Bu dönüsümde kütüphanelere düsen bir hayli görev var. Gelismeleri izlemek ilginç olacak. Katkida bulunabildigimiz oranda da heyecan verici. Gerek Avrupa'da, gerekse tüm dünyada insanlarin mutlulugunu ve erincini saglayabilecek bir bilgi toplumu olusturulabilmesi dilegi ile beni dinlediginiz tesekkür ederim.
Aslan, Selma (Alpay). 2000. Avrupa Birligi Bilgi Toplumu Projeleri. INET-TR VI (9-11 Kasim 2000, Istanbul)' da sunulan bildiri metni. http://www.britishcouncil.org.tr/turkish/infoexch/toplum.htm
Aslan, Selma (Alpay). 2000. 2000'li Yillarda Bilgi Hizmetleri. 2000 yili Kütüphane Haftasi programinda sunulan panel konusmasi, Ankara . http://www.britishcouncil.org.tr/turkish/infoexch/kh.htm
Moore, Nick.(2000). "Enformasyon politikalarina küresel bir bakis”, Türk Kütüphaneciligi , 14: 60 - 81. http://www.britishcouncil.org.tr/turkish/infoexch/moore.htm
Sudbury, Wendy. (1999). “Funds for Cultural Heritage: An Introduction” Exploit Interactive , Issue 1. http://www.exploit-lib.org/issue1/funds/
Merola, Giovanna. (1999). "Overview of the Telematics for Libraries Programme: key issues and achievements". Consolidating the European Space, DG Information Society Cultural Heritage Applications Unit , Luxembourg , 117 - 19 November 1999 . http://www.echo.lu/libraries/events/FP4CE/speech/merola.html